تعریف تهمت و افترا
افترا به معنای نسبت دادن صریح یک عمل مجرمانه به فردی است بدون اینکه دلایل و مدارک کافی برای اثبات آن وجود داشته باشد. این تعریف در ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی بیان شده است. در حالی که تهمت در زبان عرفی به معنای نسبت دادن یک کار ناپسند یا غیراخلاقی به فرد است، حتی اگر آن عمل عنوان مجرمانه نداشته باشد.

تفاوت تهمت، افترا و نشر اکاذیب
– افترا ناظر بر نسبت دادن صریح یک جرم است.
– تهمت الزاماً جرم نیست اما موجب هتک حیثیت می‌شود.
– نشر اکاذیب مربوط به انتشار اطلاعات نادرست برای تشویش اذهان عمومی یا ضربه به اعتبار دیگران است.

در حقوق کیفری ایران، واژه “افترا” در قانون به‌کار رفته و جنبه کیفری دارد. تهمت در معنای حقوقی، معمولاً در قالب توهین یا افترا بررسی می‌شود.

ارکان جرم افترا
برای تحقق جرم افترا، وجود سه رکن لازم است:

رکن قانونی
بر اساس ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی:
هر کس به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا به وسیله درج در جراید یا نطق در مجامع یا به هر وسیله دیگر، به کسی امری را صراحتاً نسبت دهد که مطابق قانون آن امر جرم محسوب می‌شود، در صورتی که نتواند صحت آن را اثبات کند، مرتکب جرم افترا شده و به مجازات شلاق تا ۷۴ ضربه یا حبس از یک ماه تا یک سال محکوم می‌شود.

رکن مادی
این رکن به فعل فیزیکی مرتکب مربوط است. رفتار مرتکب باید به صورت صریح و علنی نسبت دادن یک جرم به دیگری باشد. ابزار مورد استفاده می‌تواند گفتار، نوشته، رسانه، پیام‌رسان‌ها یا حتی شبکه‌های اجتماعی باشد.

رکن معنوی
مرتکب باید با علم به دروغ بودن نسبت داده شده و با سوءنیت، این اتهام را وارد کند. در صورت وجود سوء تفاهم یا اشتباه بی‌سوء نیت، جرم افترا محقق نمی‌شود.

شرایط تحقق افترا
– نسبت داده شده باید صریح باشد نه مبهم
– موضوع انتساب باید واجد وصف مجرمانه باشد
– عدم اثبات جرم ادعاشده توسط افترازننده
– وجود قصد اضرار و سوء نیت

نکته مهم: در صورتی که فرد بتواند جرم انتسابی را با دلیل اثبات کند، جرم افترا منتفی می‌شود.

مصادیق افترا در عمل
– نسبت دادن سرقت، خیانت، رشوه، قتل یا هر جرم دیگر به شخصی بدون اثبات آن
– درج اتهامات در فضای مجازی یا شبکه‌های اجتماعی
– ارسال شکایت‌های مکرر و بی‌اساس علیه افراد به مراجع قضایی بدون دلیل موجه
– تکرار نسبت ناروا در محافل عمومی یا رسانه‌ها

مجازات افترا
مطابق ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی، مجازات افترا عبارت است از حبس از یک ماه تا یک سال یا شلاق تا ۷۴ ضربه. قاضی می‌تواند بر حسب شرایط پرونده و سابقه متهم، یکی از این دو مجازات را اعمال کند. در برخی موارد ممکن است مجازات تکمیلی مانند الزام به عذرخواهی یا درج حکم در رسانه‌ها نیز اعمال شود.

تمایز با توهین و نشر اکاذیب
– توهین شامل نسبت دادن صفات موهن و غیراخلاقی است، حتی اگر جرم نباشد.
– نشر اکاذیب شامل انتشار اطلاعات دروغین با هدف تشویش اذهان عمومی یا لطمه به حیثیت افراد است.
– افترا فقط زمانی محقق می‌شود که عمل نسبت‌داده‌شده عنوان مجرمانه داشته باشد.

را‌ه‌های اثبات افترا
– شهادت شهود درباره نسبت‌دادن جرم
– پرینت پیام‌ها، نوشته‌ها، پست‌های اینترنتی یا شکایت‌نامه‌ها
– اقرار متهم به انتساب اتهام
– وجود دلایل کافی برای بی‌پایه بودن ادعا

نکات تکمیلی
– جرم افترا از جمله جرائم قابل گذشت محسوب می‌شود، یعنی با رضایت شاکی خصوصی قابل توقف پیگرد است.
– در صورت تکرار جرم توسط همان فرد، امکان اعمال مجازات شدیدتر وجود دارد.
– اگر افترا در رسانه یا توسط مقامات رسمی صورت گیرد، آثار سنگین‌تری به همراه دارد.

نتیجه‌گیری
تهمت و افترا از جمله آسیب‌زننده‌ترین جرائم به حیثیت و آبروی افراد در جامعه هستند. قانون‌گذار ایران با جرم‌انگاری صریح این اعمال، سعی در حفظ کرامت انسان‌ها، ایجاد امنیت روانی و جلوگیری از تخریب بی‌دلیل شخصیت دیگران دارد. در عین حال، دقت در اجرای عدالت و تفکیک میان افترای واقعی و بیان انتقادات یا گزارش‌های صحیح، باید مد نظر دستگاه قضایی قرار گیرد.